Bẫy thu nhập trung bình: Nguyên nhân, giải pháp & vai trò của người dân

Bẫy thu nhập trung bình là một trong những thách thức kinh tế lớn nhất đối với các quốc gia đang phát triển trong thế kỷ 21. Việc tìm hiểu và tìm ra lời giải cho bài toán này có ý nghĩa sống còn đối với tương lai của nhiều nền kinh tế, trong đó có Việt Nam.

1. Bẫy thu nhập trung bình là gì?

Bẫy thu nhập trung bình (Middle-Income Trap) là tình trạng một quốc gia đạt đến mức thu nhập trung bình (khoảng 1,136 - 13,845 USD/người/năm theo phân loại của Ngân hàng Thế giới) nhưng không thể tiếp tục phát triển để trở thành nước có thu nhập cao.

Về bản chất, nền kinh tế của quốc gia này rơi vào tình trạng đình trệ. Họ mất đi lợi thế cạnh tranh về lao động chi phí thấp so với các nước thu nhập thấp, nhưng chưa xây dựng được năng lực cạnh tranh dựa trên công nghệ và đổi mới sáng tạo để sánh kịp các nước phát triển.

Một nền kinh tế nếu rơi vào bẫy thu nhập trung bình sẽ mất đi sức hút trong mắt nhà đầu tư.

2. Nguyên nhân dẫn đến bẫy thu nhập trung bình

Một quốc gia rơi vào bẫy thu nhập trung bình thường do sự kết hợp của nhiều nguyên nhân:

• Cạn kiệt động lực tăng trưởng truyền thống: Giai đoạn đầu, các quốc gia thường tăng trưởng nhanh nhờ vào các yếu tố như lao động chi phí thấp và vốn đầu tư để sản xuất cơ bản. Khi mức lương tăng lên, lợi thế này dần mất đi
• Thiếu năng lực đổi mới sáng tạo: Nền kinh tế không kịp thời chuyển đổi sang mô hình tăng trưởng dựa trên năng suất, công nghệ và giá trị gia tăng cao. Hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D) còn hạn chế
• Chất lượng nguồn nhân lực chưa đáp ứng: Hệ thống giáo dục và đào tạo không cung cấp đủ lao động có kỹ năng cao, tư duy sáng tạo và khả năng thích ứng với yêu cầu của nền kinh tế tri thức
• Hạn chế về thể chế và cơ sở hạ tầng: Các vấn đề về tham nhũng, bộ máy hành chính quan liêu, môi trường kinh doanh kém thuận lợi và cơ sở hạ tầng lạc hậu trở thành rào cản cho sự phát triển
• Bất bình đẳng trong xã hội: Sự phân hóa giàu nghèo sâu sắc có thể dẫn đến bất ổn xã hội và làm suy yếu động lực tăng trưởng chung

Có nhiều nguyên nhân dẫn đến bẫy thu nhập trung bình.

3. Cách thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình

Để vượt qua bẫy thu nhập trung bình, một quốc gia cần thực hiện các cải cách mang tính toàn diện và chiến lược:

• Đầu tư vào giáo dục và phát triển con người: Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ở mọi cấp, đặc biệt là giáo dục đại học và đào tạo nghề, nhằm xây dựng lực lượng lao động có trình độ và kỹ năng cao
• Thúc đẩy khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo: Tăng cường đầu tư cho nghiên cứu và phát triển (R&D), khuyến khích doanh nghiệp ứng dụng công nghệ và tạo ra các sản phẩm, dịch vụ có giá trị cao
• Cải cách thể chế và cải thiện môi trường kinh doanh: Xây dựng hệ thống pháp luật minh bạch, thực thi pháp luật hiệu quả, phòng chống tham nhũng và đơn giản hóa thủ tục hành chính để thúc đẩy cạnh tranh và thu hút đầu tư
• Hiện đại hóa cơ sở hạ tầng: Đầu tư phát triển hệ thống giao thông, năng lượng, và công nghệ thông tin đồng bộ, hiện đại để tạo nền tảng vững chắc cho nền kinh tế
• Tái cơ cấu nền kinh tế: Chuyển dịch mô hình kinh tế từ các ngành thâm dụng lao động sang các ngành có hàm lượng công nghệ cao, dịch vụ chất lượng cao và nông nghiệp ứng dụng công nghệ

Cần thực hiện nhiều cải cách để thoát bẫy thu nhập trung bình.

4. Một số quốc gia đã thoát bẫy thu nhập trung bình

Theo thông tin từ Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đưa ra tại Hội nghị Chính phủ diễn ra ngày 21/2/2025, từ năm 1990 đến nay, chỉ 34/142 nền kinh tế thành công thoát bẫy thu nhập trung bình. Trong đó nổi bật nhất là 3 nền kinh tế sau:

• Hàn Quốc: Từ một quốc gia nghèo tài nguyên, Hàn Quốc đã đầu tư mạnh mẽ vào giáo dục, nghiên cứu và phát triển (R&D) để xây dựng các tập đoàn công nghệ (chaebol) có tầm ảnh hưởng toàn cầu như Samsung, Hyundai, LG. Họ đã chuyển đổi thành công sang nền kinh tế dựa trên tri thức và công nghệ cao
• Đài Loan: Đài Loan đã tập trung vào việc trở thành một trung tâm công nghệ của thế giới. Thành công của Đài Loan gắn liền với ngành công nghiệp bán dẫn và sản xuất linh kiện điện tử, với các công ty hàng đầu như TSMC. Họ đã tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo và có năng lực cạnh tranh vượt trội
• Singapore: Trở thành một trung tâm tài chính, thương mại và công nghệ hàng đầu thế giới nhờ chính sách kinh tế mở, thu hút nhân tài, chính phủ hiệu quả và đầu tư chiến lược vào giáo dục, hạ tầng

Hàn Quốc là một trong số ít quốc gia thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.

5. Người dân có thể làm gì để kinh tế Việt Nam tránh bẫy thu nhập trung bình?

Sự phát triển của quốc gia là một nỗ lực chung, trong đó mỗi công dân đều đóng một vai trò quan trọng:

• Không ngừng học tập, nâng cao trình độ: Chủ động cập nhật kiến thức, trau dồi các kỹ năng mới, đặc biệt là ngoại ngữ, công nghệ và chuyên môn sâu. Việc nâng cao năng lực cá nhân là phương thức trực tiếp nhất để góp phần tăng năng suất lao động quốc gia
• Phát huy tư duy sáng tạo và tinh thần khởi nghiệp: Khuyến khích và ứng dụng các ý tưởng mới trong hoạt động sản xuất, kinh doanh; hỗ trợ các sáng kiến mang tính đột phá trong cộng đồng
• Làm việc chuyên nghiệp và có kỷ luật: Nâng cao ý thức trách nhiệm, tuân thủ kỷ luật lao động và xây dựng tác phong công nghiệp, tạo nền tảng cho một nền kinh tế hiệu quả
• Hỗ trợ sản phẩm và dịch vụ nội địa có chất lượng: Ưu tiên sử dụng hàng hóa Việt Nam có chất lượng cao và sức cạnh tranh tốt, qua đó hỗ trợ doanh nghiệp trong nước phát triển bền vững
• Tham gia xây dựng xã hội thượng tôn pháp luật: Sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật, tham gia giám sát và lên án các hành vi tiêu cực, góp phần xây dựng một môi trường kinh doanh công bằng, minh bạch

Quá trình vượt qua bẫy thu nhập trung bình đòi hỏi sự thay đổi sâu sắc trong tư duy và hành động của mỗi cá nhân trong xã hội.

Người lao động sẽ cần không ngừng học tập và nâng cấp trình độ để đồng hành cùng quốc gia thoát bẫy thu nhập trung bình.

>>> Khám phá cách quản lý tài chính cá nhân trên Techcombank Mobile

Vượt qua bẫy thu nhập trung bình là một quá trình đòi hỏi tầm nhìn chiến lược, cải cách thể chế quyết liệt và sự đồng lòng của toàn xã hội. Với những tiềm năng sẵn có, Việt Nam hoàn toàn có thể vượt qua thách thức này để hiện thực hóa khát vọng trở thành quốc gia phát triển, thịnh vượng.

Lưu ý: Thông tin trong bài viết chỉ mang tính tham khảo và có thể thay đổi theo từng thời điểm.